Competent begeleiden van mensen met een verstandelijke beperking

Competent begeleiden van mensen met een verstandelijke beperking is een boek dat door Chris den Besten en Audry van Vulpen met een positieve impuls is geschreven.
Het boek beschrijft oude en bekende systemen, zoals de behoeftenhiërarchie van Maslow en de roos van Leary, maar biedt ook veel nieuwe elementen zoals werken met competenties. Door de praktische voorbeelden zijn de beschreven systemen goed te begrijpen en toepasbaar. Niet alleen voor de begeleiding van mensen met een verstandelijke handicap, maar ook voor de algehele zorg rondom patiënten.

Struikelblokken
Verder biedt het boek ook ruimte om na te denken over wat je gelezen hebt. Aan de hand van kleine blokjes die tussen de teksten staan wordt ruimte geboden om na te gaan hoe jezelf naar bepaalde zaken kijkt en welke struikelblokken je tegen kunt komen. Hierdoor worden de beschreven competenties praktisch en toepasbaar. Tot slot is het mogelijk je eigen effectieve gedragingen te scoren, je competentieprofiel in te vullen en een competentiegroeiplan te maken. Daarbij wordt duidelijk dat feedback van collega’s of ouders van een cliënt een waardevolle aanvulling kan zijn, omdat je zelf vaak je eigen blinde vlekken niet goed in beeld hebt.

Duidelijk boek
Kortom, een duidelijk boek over begeleiding van mensen met verstandelijke beperking. Zeker ook een aanrader voor leerlingen of werknemers die in andere sectoren werkzaam zijn dan de gehandicaptenzorg.
Marjon Worst, verpleegkundige en lid commissie Kwaliteit Beroepsuitoefening
(Uit:CNVPublieke Zaak, september 2006)

De basis van dit boek is het in 2005 verschenen Landelijke competentieprofiel beroepskrachten primair proces (NIZW). Chris den Besten en Audry van Vulpen hebben belangrijke onderdelen uit dit profiel vertaald naar vijf concreet uitgewerkte competenties. Die vijf competenties, gebaseerd op de pijlers van een waardevol bestaan, zijn:
- cliëntgericht handelen;
- doelgericht handelen; ontwikkelingsgericht handelen;
- netwerkgericht handelen; samenwerkingsgericht handelen.
Daarmee wordt al veel gezegd over de achterliggende visie, want deze competenties gaan over vraaggerichte dienstverlening, methodisch werken, benutten van mogelijkheden en kwaliteiten, maatschappelijke participatie en professionele collegiale communicatie. De auteurs hebben met deze uitgave dus een poging gedaan om een zeer breed gebied te vatten in één boek. Door het praktisch te houden en te richten op handelen en gedrag is het de auteurs gelukt er geen fragmentarisch of theoretisch product van te maken. Door gebruik van veel voorbeelden is het een levendig boek.
Het is geschreven voor studenten in het middelbaar en hoger beroepsonderwijs en voor begeleiders die nog beter willen worden in hun vak. De auteurs zijn zelf werkzaam in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Chris den Besten werkt als orthopedagoog en trainer en Audry van Vulpen is zorgconsulent en trainer. Die achtergrond hebben zij goed kunnen benutten om van Competent begeleiden van mensen met een verstandelijke beperking meer dan een onderwijsboek te maken. Het is een uitgave die goed aansluit bij de huidige visie op dienstverlening aan mensen met een verstandelijke beperking en die helpt om het vaak abstracte gebied van competenties concreet te maken.

De auteurs zijn gedragskundige en zorgconsulent bij Philadelphia. Ze hebben het Landelijk competentieprofiel voor de gehandicaptenzorg uitgewerkt in vijf competenties:
clientgericht, doelgericht, ontwikkelingsgericht, netwerkgericht en samenwerkingsgericht handelen.
Verder aandacht voor wat competenties zijn en hoe je ze onderhoudt of opbouwt.

Werken met competenties staat in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Dat blijkt wel uit het Landelijk competentieprofiel beroepskrachten primair proces gehandicaptenzorg. In de zomer van 2005 bracht het NIZW samen met werknemers- en werkgeversorganisaties dit rapport uit. In het rapport zijn de competenties van begeleiders beschreven. Het bevat een gedetailleerde opsomming van alle denkbare competenties die er voor een werker in deze sector bestaan. Daarmee is het een waardevolle basis voor het formuleren van eindtermen in beroepsopleidingen en voor organisaties die competentiegericht werken willen invoeren.

Competent begeleiden van mensen met een verstandelijke beperking is bestemd voor studenten en begeleiders die zich willen verdiepen in het onderwerp competenties. Belangrijke ingrediënten uit het landelijk profiel zijn in dit boek vertaald naar vijf herkenbare competenties en een aantal beroepseisen. Daarmee biedt dit boek begeleiders een kernachtige beschrijving van die competenties waarmee zij een bijdrage kunnen leveren aan een waardevol bestaan van mensen met een verstandelijke beperking.
Overigens spreken we in dit boek voor de leesbaarheid over een cliënt of begeleider in de hij-vorm. Iedereen die dat wil kan daar ook `zij` lezen.

In hoofdstuk 1 wordt nader ingegaan op het begrip competentie. Competenties, kwaliteiten van begeleiders die bijdragen aan het effectief begeleiden van cliënten, zijn als het goed is waarneembaar in hun gedrag. Dat gedrag is zichtbaar voor anderen in de dagelijkse praktijk, in vergaderingen, in contact met cliënten en collega`s. Het waarneembare gedrag van begeleiders ontstaat niet zomaar. Gedrag wordt gevoed door aspecten die voor mensen zelf en hun omgeving vaak onzichtbaar zijn. Competenties, de oorsprong van gedrag en het begrip effectieve gedragingen staan in hoofdstuk 1 centraal.
Een visie geeft richting aan het handelen en de inzet van competenties.

In hoofdstuk 2 wordt het belang van het werken met visie beschreven. De professionele begeleider onderscheidt zich onder meer van andere betrokkenen (vrijwilliger, familieleden) door vanuit een bewust gekozen visie te handelen. De visie die in hoofdstuk 2 wordt uitgewerkt, is de basis van de algemene competentie uit dit boek: bijdragen aan een waardevol bestaan van mensen met een verstandelijke beperking.

In hoofdstuk 3 tot en met 7 komen de vijf competenties van effectieve begeleiders, die zijn afgeleid van de algemene competentie, aan bod.
De eerste competentie, cliëntgericht handelen, heeft te maken met de kwaliteit om de cliënt en zijn vraag als uitgangspunt van het handelen te nemen. De attitude, kennis en vaardigheden die ervoor nodig zijn om dat te kunnen, komen in hoofdstuk 3 aan de orde.
De tweede competentie, doelgericht handelen, maakt dat de begeleider in staat is de vraag van de cliënt om te zetten in doelstellingen.
In hoofdstuk 4 bespreken we onder meer de eisen die je aan een goed doel kunt stellen en de voorwaarden voor een effectieve realisatie van het doel. Ontwikkelingsgericht handelen is de derde competentie. Wie daarover beschikt, laat zien kwaliteiten en vaardigheden bij een cliënt vrij te maken, zodat deze zo zelfstandig mogelijk kan functioneren.
In hoofdstuk 5 worden verschillende vaaardigheden behandeld die een cliënt kan aanleren en hoe je kunt voorkomen dat een cliënt wordt overvraagd.
Bij de vierde competentie, netwerkgericht handelen, gaat het om het werken aan waardevolle relaties voor de cliënt. In hoofdstuk 6 kun je lezen over mogelijkheden om actief en doelgericht aan netwerkontwikkeling te doen. Door de vijfde competentie, samenwerkingsgericht handelen, levert de begeleider een actieve bijdrage om de samenwerking te bevorderen.
Hoofdstuk 7 gaat over de communicatie en samenwerking met de cliënt, zijn belangenbehartigers en jouw collega`s.

In elk van de competentiehoofdstukken wordt de betekenis en waarde van de afzonderlijke competenties beschreven. Ook komen mogelijkheden en/of methoden aan de orde waarmee de begeleider invulling aan de competentie kan geven. Aan het eind van elk hoofdstuk maken de competentie behorende effectieve gedragingen duidelijk hoe de competenties in concreet gedrag kunnen worden omgezet.
In hoofdstuk 8 wordt het werken in een professionele omgeving behandeld. Competenties worden ingezet in een professionele context die specifieke eisen stelt aan begeleiders. In dit hoofdstuk bespreken we de wettelijke, praktische en persoonlijke beroepseisen waarmee een begeleider in de gehandicaptenzorg te maken krijgt.
In hoofdstuk 9, blijven werken aan je competenties, gaat het over de mogelijkheden die je hebt om je competenties te onderzoeken, te ontwikkelen en te onderhouden.
In hoofdstuk 10 worden ideeën aangereikt om stap voor stap te komen tot een persoonlijk competentieprofiel en een competentiegroeiplan. Deze praktische hulpmiddelen maken het mogelijk de theorie in het boek om te zetten in een aantal persoonlijke werkdocumenten.

Het boek is praktisch van opzet. In elk hoofdstuk verduidelijken herkenbare voorbeelden uit de dagelijkse begeleiderspraktijk de theorie. Ook wordt de lezer steeds opnieuw uitgenodigd even stil te staan bij de tekst. De onderdelen Even inzoomen en Kijk eens in de spiegel bieden je de kans om door te denken over de theorie en deze toe te passen op je eigen situatie. De afbeeldingen, voorbeelden en vragen zorgen ervoor dat het een levendig, inzichtelijk en persoonlijk boek is.

Competenties staan in de gehandicaptenzorg steeds meer in de belangstelling. Competenties zijn de kwaliteiten die bijdragen aan het effectief begeleiden van cliënten.
Vanuit een duidelijk omschreven visie komen de auteurs tot vijf competenties, waarmee begeleiders succesvol kunnen bijdragen aan een waardevol bestaan van mensen met een verstandelijke beperking. Een lees-, leer- en doeboek.

Waardevol bestaan
Competent begeleiden is de kern van het boek. Uit de titel en het boek spreekt de boodschap dat mensen met een verstandelijke beperking goed begeleid dienen te worden. Hoe je dat doet, wordt stapsgewijs uitgewerkt in vijf competenties of kwaliteiten: cliëntgericht handelen, doelgericht handelen, ontwikkelingsgericht handelen, netwerkgericht handelen en samenwerkingsgericht handelen. Deze komen alle vijf voort uit één kerncompetentie: bijdragen aan een waardevol bestaan van mensen met een verstandelijke handicap. De competenties worden in aparte hoofdstukken beschreven. Daarnaast bevat het boek een heel begrijpelijke uitleg over competenties en ontwikkeling hiervan. Competenties komen, net als een boom, tot wasdom door aandacht voor de wortels (persoonlijke kenmerken, drijfveren en ervaringen), tijd en gezonde lucht (werkomgeving).

De schrijvers delen in het boek op een inspirerende manier hun doorleefde kennis en visie over begeleiden van mensen met een verstandelijke beperking. Vol overtuiging beschrijven zij hun opvattingen over een waardevol bestaan en hoe begeleiders hieraan kunnen bijdragen. Zij leggen met hun uitgesproken visie een stevig fundament onder de beschrijving van de benodigde competenties. Hun vertrekpunt is, dat cliënten meer mogelijkheden hebben dan op het eerste gezicht vaak wordt gedacht. Het is de kunst van de begeleiders om deze aan te spreken, zodat cliënten een waardevoller bestaan krijgen. Bij elke competentie leggen zij op een concrete manier uit wat effectief gedrag is en waarom. Zij kennen hun theorie, maar weten deze ook begrijpelijk uit te leggen en toe te passen op de dagelijkse praktijk die zij van binnenuit kennen. Het boek zet aan het denken.

De auteurs schreven een inspirerend en leesbaar studie- en werkboek voor docenten, studenten, trainers, coaches en leidinggevenden. Het boek is geschikt voor ieder die meer wil weten en wil werken aan de manier waarop een begeleider kan inspelen op individuele behoeften van cliënten. De waarde van het boek is tegelijk een valkuil, namelijk de focus op begeleiden. De schrijvers gaan duidelijk op de bres voor een waardevol bestaan via een verbetering van agogische vaardigheden. Deze worden nadrukkelijk én compleet uitgewerkt, terwijl andere vaardigheden in één hoofdstuk worden samengeraapt en summier worden. De selectie die de auteurs aanbrengen kan de indruk wekken dat de competenties die nodig zijn voor ondersteuning van de cliënt bij bijvoorbeeld persoonlijke verzorging en huishouden minder belangrijk is. Een groot deel van de begeleiders is wel een aanzienlijk deel van de dag bezig met het op competente wijze invulling geven aan deze basisbehoeften van cliënten. In vergelijking met het landelijk competentieprofiel beroepskrachten primair proces gehandicaptenzorg, etaleert het boek slechts een deel van de benodigde competenties. Deze zijn echter wel sterk bepalend voor de wijze waarop werkzaamheden worden aangepakt en de stimulans en ruimte die de cliënt ervaart, om een zo waardevol mogelijk bestaan te mogen voeren.
In het midden blijft waarom de auteurs vooral de agogische competenties beschrijven en welke ordening zij aanbrengen in de omschrijving. De checklists van effectieve gedragingen aan het eind van elk hoofdstuk zijn heel overzichtelijk, maar het beoogde resultaat ontbreekt. Wat bereikt kan worden met de inzet van de genoemde gedragingen of vaardigheden wordt overigens wel steeds beschreven in het voorliggende hoofdstuk. In het kader van doelgericht handelen zou het een mooie aanvulling zijn om de resultaten bij elke checklist op te nemen.

Door de praktische, bijna trainingsachtige aanpak in het boek, wordt zichtbaar hoe ervaren deze trainers zijn. Het boek laat zien, dat de auteurs weten hoe dingen moeten worden uitgelegd en hoe mensen bewust kunnen worden gemaakt en in beweging gebracht. Begeleiden bij een waardevol bestaan gaat leven door de concrete uitwerking, de compacte en leesbare achtergrondinformatie en de vele praktijkvoorbeelden en tips om bepaald gedrag te ontwikkelen. Ook houdt het boek de lezer een spiegel voor, door de juiste vragen te stellen. Hiermee zijn de auteurs erin geslaagd om de vaak algemeen geformuleerde competenties om te zetten in stimulerende praktijktaal. Een aanrader voor ieder die werk wil maken van competenties in zorg- en dienstverlening en de ambitie heeft bij te dragen aan een waardevol bestaan van cliënten.

Sonja Liefhebber, adviseur Beroepsontwikkeling medeauteur van het landelijk competentieprofiel primair proces gehandicaptenzorg. Annelies Verkade, adviseur/trainer Beroepsontwikkeling, Opleiding en Training. Zijn zijn werkzaam bij het NIZW in Utrecht.