Een psychoanalytisch proces van twee kanten bekeken

Een analytisch proces van twee kanten bekeken

Een analytisch proces van twee kanten bekeken is een eenvoudig en vlot te lezen werkje dat grotendeels geschreven is door Josée Winters. Het is vooral een verslag van haar ervaringen en belevingen gedurende haar twee jaar durende psychoanalytische behandeling (tweemaal per week) bij Harry Stroeken. Stroeken zelf geeft slechts op het einde enkele beschouwingen in een kort hoofdstukje. Het werkje is zeer toegankelijk, ook voor niet-professionelen. Positief is dat het een mooie en gevoelige weergave is van de weg die Josée Winters aflegt en die vooral tot uiting komt in de overdracht op de persoon van Harry Stroeken. De vele vragen, moeilijkheden en bedenkingen die zij hier neerschrijft zuIlen menig analysant en psychotherapeut bekend voorkomen. Het uitgangspunt voor haar analyse was het begrijpen van de zich steeds herhalende afhankelijkheidsrelaties die zij aanknoopte met mannelijke gezagsfiguren in haar leven, waarbij ze zich telkens misbruikt voelde. De analyse eindigt dan ook wanneer hierin verandering komt en ze haar afhankelijkheidsproblematiek kan plaatsen in verband met een traumatische gebeurtenis uit haar kinderjaren.
Negatief is dat de stijl net iets te toegankelijk is en dat het weinig `materie> en dieperliggende inzichten biedt. Het geheel van het verslag blijft aan de oppervlakte steken. Het boek is doorspekt met een overvloed van dromen, maar liefst drieëndertig. Droommateriaal kan zeer interessant zijn in het kader van een analyse, maar op deze manier verteld - zonder veel interpretatie en aanknoping - kwam het mij soms voor alsof Josée Winters zelf heel trots was op haar droomcapaciteit. Dit doet natuurlijk dadelijk denken aan Winters` behoefte om haar analyticus te behagen met mooie dromen. Spijtig genoeg gaat Stroeken hier zelf weinig op in.
Het boek bestaat uit drie delen. In het eerste deel vertelt Winters (zevenenveertig jaar oud bij de intake) haar levensverhaal tot aan de analyse in chronologische volgorde. Het tweede deel behandelt haar ervaring van het analytische proces. Het derde deel ten slotte is een korte bijdrage van Harry Stroeken.
Haar levensbeschrijving alsook het verslag van de analyse is geconcentreerd op de afhankelijkheidsproblematiek, terwijl er ook vele andere interessante thema`s naar voren komen. Jammer genoeg krijgen deze geen aandacht en worden ze door Stroeken zelf nauwelijks vermeld. Deze thema`s kunnen mijns inzien eveneens betrekking hebben op haar afhankelijkheidsproblematiek. Ik denk bijvoorbeeld aan de weinig gevaloriseerde positie die ze als kind had in het gezin waar ze opgroeide (narcistische krenkingen), de vele angsten die ze beschrijft, met toch wel een opvallende angst voor zwangerschap (heeft dit misschien te maken met haar geboorte en de houding van haar moeder - ze was immers een nakomertje), haar ambivalente houding tegenover haar moeder en haar relatie tot geld. Het accent wordt nogal sterk gelegd op de relatie met haar vader en haar verdriet om het verlies van deze intense relatie als gevolg van een traumatisch ongeval (toen zij nog een kind was reed haar vader een meisje dood). Maar dat was misschien voor Winters het meest centrale van haar analyse; een verdere uitdieping van de andere thema`s vereiste wellicht een langere analysetijd en werd door haar niet als noodzakelijk aangevoeld.
Heel herkenbaar en mooi is de beschrijving van haar gevoelens voor Harry Stroeken. Het hele overdrachtsproces komt mooi aan bod, van idealisering tot kwaadheid, de strijd met het verlangen tot symbiose, en ten slotte het komen tot meer vermenselijking. Dit gaat parallel met het ontdekken van meer kwaliteiten en sterkte bij zichzelf. Toch miste ik een diepgaand inzicht in haar eigen persoonlijkheidsstructuur.
Dan volgt de bijdrage van Stroeken, die in de eerste plaats de psychoanalytische setting en de basis beginselen van de psychotherapie schetst. Verder geeft hij een aanzet tot interpretatie van het verslag en de vraag tot publicatie van Josée Winters, maar ik bleef op mijn honger zitten. Hij schenkt aandacht aan het ongeval van de vader van Josée en het verbreken van hun band. Stroeken stelt dan ook dat de afhankelijkheidsproblematiek van Josée Winters doorgewerkt is, maar helaas wordt er nooit ingegaan op een mogelijke functie van deze afhankelijkheid en het misbruik dat daar het gevolg van was.
Persoonlijk had ik wel vragen bij sommige therapeutische interventies, zoals zijn duidelijke ja- of neen-antwoorden op vragen van Josée Winters tijdens de sessies. Op het einde van de analyse gaf Harry Stroeken Josée Winters zijn aantekeningen, op basis waarvan zij dit boek opstelde. Ook dit blijft discutabel en persoonlijk ben ik niet overtuigd van het nut ervan. Het publiceren van dit verslag wordt spijtig genoeg weinig geïnterpreteerd in het kader van haar initiële problematiek en het narcistische karakter ervan wordt nauwelijks uitgediept. Het enorme aantal dromen wordt niet echt geduid. Een overvloed van dromen in een analyse is een gegeven op zich, en kan de uiting zijn van een narcistische relatie met de therapeut. De analysant sluit dan aan bij een verlangen van de therapeut, namelijk vele en interessante dromen brengen, wat als zodanig natuurlijk een valkuil is. Deze mogelijkheid wordt helaas in het boek niet uitgediept.
De bijdrage van het boek blijft dan ook beperkt. Zoals Stroeken zelf aangeeft, heeft men inderdaad het gevoel dat Winters moeite had met het beëindigen van haar analyse. Met het schrijven van dit boek toont ze nogmaals haar genegenheid en haar moeite om los te komen van haar therapeut. Op die manier zet ze het contact voort. Het geheel is een prettig leesbaar en informatief boek over een psychoanalytisch proces, vooral gericht op een breed publiek. De auteurs zijn wat dat betreft in hun doelstelling geslaagd.

Dit boekje is een gezamenlijk project van een analysant, onder pseudoniem Josée Winters, en een psychoanalyticus. Daarbij is de analysant voor een groot deel aan het woord. Pas na haar verhaal volgt, veel korter, een commentaar van de analyticus. Deze opzet alleen al geeft aan dat de psychoanalyse een hele ontwikkeling heeft doorgemaakt sinds Freud. Hoe zou het zijn geweest als Dora's verhaal op deze manier zou zijn opgeschreven? Het gaat hier dan ook om de analyse van een vrouw die vanuit haar achtergrond vertrouwd is met het nadenken over psychische processen en ook bekend is met het psychoanalytische gedachtengoed. Ze werkt als trainer en organisatieadviseur en de analyse is daarmee zowel supervisie als therapie: in beroepen waarin de eigen persoon het werkinstrument is, is het tenslotte van belang die eigen persoon zo goed mogelijk te leren kennen, zoals in de inleiding wordt gesteld. De wijze waarop het verhaal wordt verteld is echter ook te zien als afspiegeling van een andere, meer empathische manier van denken, zoals bijvoorbeeld ontwikkeld binnen de zelfpsychologie. De nadruk ligt in dit denken minder dan bij Freud op de driften en meer op de wijze waarop het zelf zich in relaties met anderen al dan niet tot een autonoom individu kan ontwikkelen. Belangrijk in de hier besproken analyse is het thema ""grenzen en grensoverschrijdingen"". Josée Winters werd telkens weer verliefd op mannen die zich ten opzichte van haar in een superieure positie bevonden: docenten en supervisoren, met wie zij ook vaak kortstondige en ongelijkwaardige sexuele relaties had. Deze verliefdheden worden in verband gebracht met het abrupte en vroegtijdige einde van de intieme relatie met haar vader als gevolg van een traumatische gebeurtenis, waarvan zij zich pas in de loop van het analytische proces weer volledig bewust werd. Zij was toen pas 5 jaar. De superieure mannen kunnen gezien worden als geïdealiseerde vadersubstituten, zelfobjecten in de terminologie van Kohut. Door een sexuele relatie met Josée te beginnen maakten zij misbruik van haar symbiotische verlangen en het feit zij haar autonomie nog steeds onvoldoende kon handhaven. Hoe anders is deze interpretatie dan Freud's visie op Dora. Dora, die op z'n minst een ambivalente relatie met haar vader had, heeft Freud er nooit van kunnen overtuigen dat zij de avances van Herr K., die zij op zich zeer waardeerde, als grensoverschrijding heeft ervaren. De reconstructie van het verleden van Josée Winters komt heel overtuigend over. Een intrigerende vraag is ook of haar verhaal iets zegt over de nog steeds veelvuldig voorkomende ongelijkwaardige verhoudingen tussen mannen en vrouwen in onze maatschappij. Alleen al als case study is dit dus een interessant boekje. Tegelijkertijd geeft het veel inzicht in het psychoanalytische proces, waarover hier kort wat opmerkingen. Er wordt ingegaan op het thema diagnose en geschiktheid voor analyse. Wat betreft dit laatste stelt Stroeken dat een aantal zaken, zoals een borderline persoonlijkheidsstoornis, uitgesloten moet kunnen worden. Verder zou een DSM-IV diagnose veelal weinig toevoegen. Hij sluit zich ook aan bij Freud, die schrijft: ""onze diagnosen komen zeer vaak pas achteraf tot stand"". Dit om maar weer aan te geven dat Freud nog wel degelijk actueel is. Dit relativeert de huidige werkwijze met DBC's (diagnosebehandelingcombinaties) en het zou goed zijn als beleidsmakers eens kennis namen van dit standpunt uit de praktijk. Het analytische proces wordt gezien als een proces dat zich ontwikkelt binnen een relatie tussen twee personen, met elk hun achtergrond en beperkingen. Wel speelt de overdracht nog steeds een grote rol in de analyse. Om te bepalen of sprake is van voldoende wederzijdse sympathie om het proces samen aan te gaan, vindt van tevoren een kennismaking plaats. Voor het vrij bespreken van intieme, soms pijnlijke en schaamtevolle aangelegenheden is vertrouwen, ofwel een veilige gehechtheid, immers onontbeerlijk. Een veilige situatie kan ook alleen ontstaan waar strikte regels worden gehanteerd. Eén van die regels is dat alles besproken kan worden maar dat nooit tot ""actie"" wordt overgegaan. Juist binnen de analyse van Josée Winters was het van belang dat de grenzen nauwlettend in de gaten werden gehouden. Alleen zo kon de analyticus een echt zelfobject zijn, die werkelijke autonomie van de analysant mogelijk maakte. Mogelijk worden bij een andere problematiek en overdracht de grenzen iets anders getrokken. Wat wel en niet is toegestaan, is binnen duidelijke randvoorwaarden punt van discussie onder analytici. In dit boekje wordt ingegaan op de methoden die gebruikt worden om tot een realistische beeld van het zelf in het verleden en daarmee ook in het heden te komen, zoals vrije associatie en droomduiding. Het verhaal is zeer levendig omdat er veel dromen verteld en geïnterpreteerd worden. Duidelijk is dat de psychoanalyse een intensieve vorm van therapie is, hoewel het aantal zittingen per week behoorlijk kan variëren. Wanneer het psychoanalytische proces eenmaal op gang gekomen is, kan dit het hele leven van de analysant kleuren. Al met al is dit boekje een aanrader voor mensen die overwegen in psychoanalyse te gaan en verder voor iedereen die wil weten wat psychoanalyse tegenwoordig inhoudt. Deze recensie is geschreven door Gonda Slurink, bibliothecaresse van de Bibliotheek Nederlandse Vereniging voor Psychoanalyse (NVPA-bibliotheek, Amsterdam). Literatuur: Paul H.Ornstein: Did Freud understand Dora? in Barry Magid (ed.): Freud's case studies: self-psychological perspectives. The Analytic Press 1993

De psychoanalyse `vanaf de bank` en `van achter de bank`. Psychoanalyticus Harry Stroeken en zijn cliënt Josée beschrijven hun ervaring met hetzelfde psychoanalytisch proces. Daarbij gaat het niet alleen om het perspectief van de afzonderlijke individuen, maar evenzeer over de interactie tussen beiden. Een psychoanalytisch proces van twee kanten bekeken geeft de lezer een kijkje in de spreekkamer. Josée vertelt over haar verleden en haar dromen en Stroeken beschrijft hoe hij de informatie interpreteert en beschrijft zowel zijn gedachtegang als de betekenis van specifieke begrippen en vaktermen. Daarmee is deze casestudie zowel geschikt voor hulpverleners als cliënten en studenten.

Dit bijzondere boekje doet verslag van een psychoanalytische therapie vanuit het perspectief van zowel de dient als de analyticus. In een eerste hoofdstuk vertelt de analysant (onder pseudoniem) kort haar levensgeschiedenis tot het moment dat ze haar therapie aanvat. In het tweede, uitvoerigste hoofdstuk krijgt de lezer een boeiende inkijk in het verloop van de analyse en hoe zij deze beleefde. De ervaring van het vrijuit spreken en het contact met de analyticus, het terugkijken op het pijnlijke verleden en het effect ervan op haar huidige leven komen aan bod. In het derde hoofdstuk blikt de Nederlandse analyticus Stroeken terug op de analyse zoals hij deze ervaarde vanachter de divan, met enkele theoretische en klinische beschouwingen. Een toegankelijke en fijngevoelige publicatie die de psychoanalyse toont in al haar delicaatheid en menselijkheid. Lic Michel Thys

Het boekje dat Winters en Stroeken publiceerden mag bijzonder genoemd worden. In het boek doen zowel een patiënt (José Winters) als een behandelaar (Harry Stroeken) verslag van de psychoanalytische psychotherapie van José. Dat gebeurt niet vaak. De klassieke opvatting dat grenzen tussen behandelaar en patiënt bewaard dienen te blijven om de ruimte voor een patiënt te creëren waarin alles besproken kan worden - een ruimte die ook na afloop van een behandeling intact moet blijven - vormt een rem op het publiceren van casus beschrijvingen en als dit al gebeurt, geeft het vaak gehannes (Kantrowitz, 2004). Als er casuïstiek wordt gepubliceerd, gebeurt dit gewoonlijk op verzoek van de behandelaar. In dit boekje vraagt José Winters om publicatie, nadat ze de aantekeningen van Harry Stroeken over de behandeling heeft gelezen.
Als ik het goed begrijp, stelt dit boek een al te orthodoxe opvatting van distantie aan de kaak. Een behandeling wil allereerst een patiënt ruimte geven om verdrongen betekenissen op het spoor te komen. De aard van de therapeutische relatie is daaraan dienstbaar. Het bewaren van afstand is zeker niet het enige middel om de vrije associatie te bevorderen. Een psychoanalytische therapie is open en ongestructureerd. De ruimte ontstaat voor José door idealisering toe te laten, door gepast te reageren, door op tijd af te wisselen tussen zitten en liggen, door het accepteren van kleine cadeautjes (José Winters kan haar sterke kant laten zien), door het uitlenen van een boek (De toekomst van een illusie), maar ook door niets te doen met het verlangen van José Winters (geen kus met Nieuwjaar, wel uitleggen waarom). Bij José Winters komt de herinnering boven dat ze haar vader kwijt raakte nadat deze een kind had doodgereden. Vader en dochter gingen daarna nooit meer samen `de toer op`.
In het boek komt José Winters het langste aan het woord (zestig pagina`s). Het commentaar van Harry Stroeken beslaat twintig pagina`s. Zo gaat dat in een psychoanalytische therapie. Het is goed te lezen welke vrijheid Harry Stroeken zijn patiënt en zichzelf gunt. Het is leerzaam om een inkijkje te krijgen in een psychoanalytisch proces en te lezen wat een patiënt doormaakt en hoe verantwoord de behandelaar te werk gaat.
Op de kaft van het boek staan een volwassen man (vader?) en een meisje (dochter?) gelukkig te stralen. Dat had minder idealiserend gekund. In de therapie vindt José Winters het goede van de relatie met vader terug, maar ook moet de illusie het paradijs voor altijd te kunnen vasthouden (met vader en met Harry Stroeken) worden doorgewerkt. Een kaft die het welslagen van het therapeutische werk van de volwassen José Winters tot uitdrukking brengt, zou meer in de lijn van het boek passen.
Met deze publicatie zijn José Winters en Harry Stroeken een beetje samen `de toer op`. Ik ben benieuwd hoe José Winters en Harry Stroeken over tien jaar terugkijken op deze publicatie.

(Arthur Hegger)

LITERATUUR
Kantrowitz, J. L. (2004). Writing About Patients:
11. Patients` Reading About Themselves and Their Analysts` Perceptions ofIts Effect.journal of the American Psychoanalytic Association. Vol. 52, 1, 101-123.

José Winters beschrijft hoe zij traumatische gebeurtenissen uit haar verleden onder ogen moest zien. Hoe zij de wortel van haar dwangverliefheden op het spoor kwam, die meespeelden in het misbruik dat zij moest ervaren. Psychoanalyticus Stroeken beschrijft hoe hij omging met de vaak hevige gevoelens die op hem afkwamen en met de beperktheid van zijn kunnen.

In dit boek beschrijven analysant en analyticus elk hun aandeel aan het analytische proces. Het doel is om in tegenstelling tot gebruikelijke gevalsbeschrijvingen door een analyticus te komen tot een complementaire beschrijving.

Als eerste komt ]osée Winters (pseudoniem) aan het woord. Op haar verzoek is dit boek totstandgekomen, een jaar na de beëindiging van haar behandeling. Ze beschrijft in eerste instantie haar biografie en vervolgens de analyse vanuit haar gezichtspunt. Zij is de analyse gestart vanuit het idee `van groot onderhoud`: reflecteren op haar eigen handelen in haar beroep als zelfstandig trainer en begeleider van organisatieontwikkelingen. Ook had de analyse tot doel om te ontdekken wat zij nu eigenlijk wilde met en in haar leven.

Centraal thema in de analyse staat de relatie van de analysant met oudere mannen. Zij plaatst ze in een supervisorrol en is van hen afhankelijk. Ze beschrijft de herhaling die haar - doordat ze zich van nabijheid wilde verzekeren - in deze relaties meerdere malen ten deel is gevallen: de meester-gezelrelatie vertroebelde en overschreed de grens naar een seksuele relatie. De oorzaak van de herhaling wordt gevonden in een abrupte verandering in de relatie met vader op haar zevende levensjaar, met als gevolg dat vader minder aandacht had voor haar en zij zich vergeten leek te voelen. Dit laatste lijkt een centraal thema in haar leven.

Winters kan beeldend schrijven over zichzelf, haar talenten en haar valkuilen. Het is daarbij schrijnend om te lezen dat een vrouw met zo veel talent, energie en ondernemingszin zo afhankelijk kan zijn van de mannen in haar leven. De overdracht naar de analyticus wordt vanuit haar standpunt beschreven en zij brengt die kleurrijk in beeld. Hierbij is het prettig dat zij zichzelf, door haar opleiding en werkervaring, vanuit een metaniveau kan bekijken. Zij beschrijft vanuit zichzelf en over zichzelf in het bijzonder de angst het niet meer zonder de analyticus te kunnen stellen in het leven. Hierbij passend vertelt zij over haar dromen, haar brieven aan de analyticus en de cadeaus die ze voor hem meeneemt. Voor de lezer wordt de herhaling van de angst om weer vergeten te worden duidelijk en invoelbaar door haar overgebracht. Overweldigend is haar beschrijving van de verliefdheidsoverdracht die te verwachten is bij dit thema.

Stroeken neemt het laatste stuk voor zijn rekening. Zijn bijdrage is kwantitatief aanzienlijk kleiner. Hij beschrijft dat vanuit zijn gezichtspunt het stellen van duidelijke grenzen voorop heeft gestaan. Door de begrenzing die hij bood, door niet in te gaan op de seksuele toenaderingspogingen van analysant, was het haar mogelijk om te komen tot een nieuwe, correctieve ervaring. Stroeken beschrijft de pogingen van analysant om toch, ook al is het maar spaarzaam, bijvoorbeeld in de vorm van een nieuwjaarskus, deze grens over te willen gaan. De analyticus brengt invoelbaar naar voren met hoeveel kracht deze pogingen gepaard gaan en hoe belangrijk het is om vanuit de behandelaar grenzen helder te houden, ook bij dreigende subtiele grensoverschrijdingen. Hij laat in beperkte mate ook iets zien van zijn tegenoverdracht en van zijn motieven om mee te werken aan deze uitgave. Winters geeft in het boek aan dat wat zij krijgt van de analyticus `precies afgepast` is, `niets te veel`. Dit is ook van toepassing op zijn bijdrage aan dit boek. Ook hieruit spreekt het zorgvuldig hanteren van grenzen door de analyticus.

Al met al vind ik het dapper om op een dergelijke persoonlijke manier het eigen analytische proces op schrift te zetten. Wel bekroop mij na het lezen van dit boekje, vooral door de inzage dat de auteur geeft in haar levensloop, een toch wat onaangenaam gevoel, alsof ik schaamteloos, bijna voyeuristisch, een inkijk kreeg in iemands leven. In een ander boek met een vergelijkbare doelstelling (Schalkwijk, 1999) worden korte samenvattingen gegeven van zeven analyses, met minder details, waardoor het voor de lezer minder indringend is. Voordeel van de opzet van `het psychoanalytische proces van twee kanten bekeken` is dat de overdrachtsrelatie met veel kleur en zeer voelbaar voor de lezer wordt neergezet. Maar misschien was het juist dát wat de onprettige gewaarwording bij mij als lezer teweegbracht. Ook brengt deze opzet met zich mee dat je als lezer mee gaat analyseren, wat leuk is als oefening.

Mijn idee was dat Winters door het script over haar psychoanalytische proces te publiceren mogelijk wederom een poging heeft gedaan om haar angst te bestrijden om vergeten te worden. Hierin, kan ik haar als lezer nageven, is zij goed geslaagd. Zij en haar proces zijn in ieder geval een aantal weken levendig in mijn hoofd aanwezig geweest en ik voorspel dat ik een blijvende herinnering aan haar en het boek zal bewaren. Als mijn beleving te extrapoleren is naar een breder publiek, waar ik voor het gemak maar even van uitga, dan is het boek goed geslaagd. Het is zinnig om, naast de ervaring met psychotherapie in de opleiding en de leertherapie, breder geïnformeerd te zijn over het psychotherapeutisch/-analytisch proces om zo leerstof te verbreden en te verdiepen. Als opleide1ing vind ik het vooral verrijkend om kennis te nemen van de hevigheid van de overdrachtsrelatie en hoe deze te hanteren. Ook voor de reeds gevestigde professional lijkt het me een aanvullende ervaring om een kijkje in andermans keuken te kunnen nemen. Tot slot: het boek is goed toegankelijk omdat het, vergeleken met andere literatuur over psychoanalytische behandelingen, beperkt is in zijn omvang.

Deze recensie is geschreven door Mascha Mos, psychiater in opleiding, is werkzaam bij De Gelderse Roos, afdeling Jeugd.